دعاوی کیفری چیست؟ بررسی جامع از مفهوم تا مراحل شکایت

دعاوی کیفری یکی از مهم‌ترین و پیچیده‌ترین بخش‌های نظام حقوقی هر کشور را تشکیل می‌دهند. این دعاوی به بررسی و رسیدگی به رفتارهایی می‌پردازند که قانون‌گذار آن‌ها را به عنوان جرم شناسایی کرده و برای آن‌ها مجازات‌هایی تعیین کرده است. در واقع، دعاوی کیفری نه تنها از جنبه‌های حقوقی، بلکه از منظر اجتماعی و اخلاقی نیز حائز اهمیت هستند، زیرا هدف اصلی آن‌ها حفظ نظم عمومی و تأمین امنیت جامعه است.

در این مقاله، به بررسی ابعاد مختلف دعاوی کیفری خواهیم پرداخت. ابتدا مفهوم دعاوی کیفری و تفاوت آن با دعاوی مدنی را توضیح خواهیم داد. سپس انواع آن و دادگاه‌های صالی به رسیدگی را مورد تحلیل قرار خواهیم داد. همچنین، شرایط لازم برای شکایت کیفری و مدارک مورد نیاز برای تنظیم شکوائیه نیز بررسی خواهد شد. هدف ما از این مقاله، ارائه یک دیدگاه جامع و دقیق درباره دعاوی کیفری و اهمیت آن‌ها در نظام حقوقی است تا خوانندگان با درک بهتری از این موضوع مواجه شوند.

مفهوم دعاوی کیفری چیست؟

دعوای کیفری به فرآیندی اطلاق می‌شود که در آن فردی به منظور اعلام وقوع یک جرم و درخواست مجازات برای متهم، به مراجع قضایی مراجعه می‌کند. این نوع دعوا زمانی مطرح می‌شود که یکی از اعمالی که در قانون مجازات اسلامی به عنوان جرم شناخته شده، انجام شده باشد و برای آن مجازات مشخصی تعیین شده باشد. از جمله جرایم رایج می‌توان به قتل، کلاهبرداری، خیانت در امانت، جعل، فحاشی و توهین اشاره کرد. هر یک از این عناوین مجرمانه تحت قوانین خاصی مورد بررسی قرار می‌گیرند و متهمان آن‌ها با توجه به شدت جرم، با مجازات‌های متفاوتی مواجه خواهند شد. شخصی که برای پیگیری یک جرم به دادسرا مراجعه می‌کند، شاکی نامیده می‌شود. فرآیند شکایت در دادسرا با ارائه یک شکوائیه آغاز می‌شود که می‌تواند به صورت کتبی یا شفاهی تنظیم گردد. شکوائیه شامل جزئیات مربوط به جرم ارتکابی و درخواست رسیدگی به آن است و نقش مهمی در تسریع روند قانونی ایفا می‌کند.

دادگاه‌های صالح دعاوی کیفری و آیین دادرسی در امور کیفری

دادگاه‌های صالح برای رسیدگی به دعوای کیفری مطابق با ماده ۲۹۴ قانون آیین دادرسی کیفری حسب مورد به دسته‌بندی ذیل تقسیم می‌شوند:

• دادگاه کیفری یک
• دادگاه کیفری دو
• دادگاه انقلاب
• دادگاه اطفال و نوجوانان
• دادگاه‌های نظامی

بر همین اساس، بهتر است که حدود صلاحیت هر یک از دادگاه‌ها را بهتر بشناسید. دادگاه کیفری یک، مرجع قضایی برای رسیدگی به جرایم سنگینی چون مجازات سلب حیات، حبس ابد، مجازات قطع عضو یا جنایات عمدی علیه تمامیت جسمانی با میزان نصف دیه کامل یا بیش از آن، جرایم تعزیری درجه سه و بالاتر و جرایم سیاسی مطبوعاتی است.

دادگاه کیفری دو مرجعی برای رسیدگی به جرایم عمومی و غیر قابل گذشت است. صلاحیت دادگاه کیفری دو در خصوص جرایم کیفری، تمام ابعادی را شامل می‌شود که در دادگاه‌های کیفری دیگر به موضوع آن رسیدگی نمی‌کنند.

دادگاه انقلاب، یکی از مراجع تخصصی دعاوی کیفری در کشور است که به صدور حکم برای جرایم خاص و امنیتی می‌پردازد. در این دادگاه، جرایم‌های متعددی چون جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی اعم از محاربه، بغی، اقدام مسلحانه، توهین به مقام بینیانگذار جمهوری اسلامی ایران و مقام رهبری، قاچاق سلاح و مهمات و اقلام مربوط به آن، افساد فی‌الارض، تبانی و اجتماع علیه جمهوری اسلامی ایران، احراق و تخریف و اتلاف اموال به منظور مقابله با نظام، جرایم مربوط به مواد مخدر، روانگردان و پیش‌سازهای آن و در نهایت مواردی که به موجب قوانین خاص در حدود صلاحیت این دادگاه است، رسیدگی می‌شود.

دادگاه اطفال و نوجوانان، مرجع قضایی برای رسیدگی به جرایم و تخلفات افراد زیر ۱۸ سال است. هدف کلی این دادگاه، اتخاذ تدابیر متناسب با وضعیت بزهکاران کم سنی است که احکام منجر به اصلاح تربیت‌ آن‌ها خواهد شد. صلاحیت این دادگاه به دو دسته جرایم و تخلفات تقسیم می‌شود. در دسته جرایم، جرایم اطفال زیر ۱۵ سال تمام شمسی، اعم از اینکه بالغ یا غیر بالغ باشند؛ و جرایم نوجوانان ۱۵ تا ۱۸ سال به استثنای مواردی چون جرایم منافی عفت و جرایم تعزیری درجه ۷ و ۸ پرداخته می‌شود. در دسته‌بندی تخلفات نیز به کلیه تخلفات اطفال و نوجوانان زیر ۱۸ سال تمام شمسی پرداخته می‌شود. در خصوص دادگاه‌های نظامی، بر اساس ماده ۳۰۷ آیین دادرسی مدنی توضیح داده شده است رسیدگی به اتهامات افسران نظامی و انتظامی موضوع این ماده در صلاحیت دادگاه نظامی یک یا دو تهران است. به طور کلی جرایم عمومی افسران نظامی و انتظامی با درجه سرتیپ و بالاتر یا دارای درجه سرتیپ دومی که در محل‌های لشکری یا فرماندهی تیپ مستقل شاغل هستند، در صلاحیت دادگاه‌های کیفری تهران است. همچنین رسیدگی به جرایم خارج از مقامات مندرج در ماده ۳۰۷ و تبصره‌های آن در صلاحیت سازمان قضایی نیروهای مسلح خواهد بود.

در ادعوای کیفری، شاکی یا نماینده قانونی او از مراجع قضایی درخواست می‌کند تا نسبت به رفتار فردی که مرتکب جرم شده است، اقدام قانونی صورت گیرد. هدف اصلی این دعاوی، حفظ نظم عمومی و تأمین امنیت جامعه از طریق مجازات متخلفان و جلوگیری از تکرار جرایم خواهد بود.

تفاوت‌های شکایت حقوقی و کیفری

از مهم‌ترین تفاوت‌های بین شکایت کیفری و شکایت حقوقی در نحوه طرح دعوی و مستندات مورد نیاز برای هر یک است. در دعاوی حقوقی، شاکی موظف است یک دادخواست تنظیم کند که شامل جزئیات مربوط به خواسته و دلایل آن باشد. این دادخواست به دادگاه ارائه می‌شود تا مورد بررسی قرار گیرد. در مقابل، در دعاوی کیفری، شاکی باید شکوائیه‌ای تنظیم کند که به طور خاص به وقوع جرم و درخواست مجازات متهم اشاره دارد. این تفاوت در نوع مستندات نشان‌دهنده این است که دعاوی کیفری تنها به مواردی که جنبه کیفری دارند، محدود می‌شوند و اموری که جنبه حقوقی دارند، از طریق شکایت کیفری پیگیری نمی‌شوند. مرجع مناسب برای طرح شکایت کیفری، دادسرا است. البته این شکایات ممکن است در نزد ضابطان دادگستری، مانند افسران و درجه‌داران نیروی انتظامی، نیز مطرح شوند؛ اما در این صورت، آن‌ها موظفند پس از ثبت شکایت، آن را به مقامات قضایی ارجاع دهند. پس از انجام تحقیقات مقدماتی در رابطه با پرونده، بسته به موضوع شکایت، پرونده کیفری با صدور قرار جلب به دادرسی به دادگاه‌های کیفری ارسال می‌شود تا پس از انجام بررسی‌های لازم، حکم قانونی صادر گردد. در مقابل، در دعاوی حقوقی، مراجع قضایی حقوقی صلاحیت رسیدگی به دعوا را دارند و اساساً نهاد دادسرا در این مراجع وجود ندارد.

شرایط لازم برای شکایت کیفری

برای طرح شکایت کیفری، وجود چندین شرط ضروری است که رعایت آن‌ها به ایجاد یک پرونده قانونی معتبر کمک می‌کند. نخستین شرط، وقوع جرم است؛ به این معنا که شاکی باید بتواند اثبات کند که عمل ارتکابی واقعاً یک جرم محسوب می‌شود و در قانون مجازات اسلامی برای آن مجازات تعیین شده است. علاوه بر این، شاکی باید دارای اهلیت قانونی باشد؛ یعنی سن او باید بالای ۱۸ سال باشد و از نظر عقلانی و روانی قادر به درک عواقب شکایت خود باشد. همچنین، شاکی باید به‌طور مستقیم از جرم متضرر شده باشد تا بتواند به عنوان شاکی در دادسرا حاضر شود.

شرط دیگری که در شکایت کیفری حائز اهمیت است، رعایت مهلت‌های قانونی برای طرح شکایت است. در بسیاری از جرایم، قانون مدت زمان خاصی را برای ارائه شکایت تعیین کرده است که به آن « مرور زمان» گفته می‌شود. اگر شاکی پس از گذشت این مهلت اقدام به طرح شکایت کند، ممکن است دعوی او رد شود. همچنین، در برخی موارد خاص، مانند جرایم خصوصی (مانند توهین یا فحاشی)، شاکی باید قبل از اقدام به شکایت، از حق خود صرف‌نظر نکرده باشد و شکایت را در مهلت مقرر ارائه دهد.

مراحل رسیدگی به شکایت کیفری در یک نگاه

• ثبت شکایت: شاکی با تنظیم شکواییه، شکایت خود را در دادسرا یا نزد ضابطان دادگستری ثبت می‌کند.
• تحقیقات مقدماتی: مقام قضایی یادشده به بررسی ادعاها و جمع‌آوری شواهد می‌پردازد.
• صدور قرار جلب به دادرسی: در صورت کافی بودن دلایل، قرار جلب به دادرسی صادر و پرونده دادگاه کیفری ارجاع می‌شود.
• بررسی در دادگاه: دادگاه با حضور طرفین دعوا و شنیدن اضهارات، شواهد و مدارک را بررسی می‌کند.
• صدور حکم: پس از بررسی‌های لازم، دادگاه حکم نهایی را صادر می‌کند که می‌تواند شامل مجازات متهم باشد.
• امکان تجدیدنظر خواهی: طرفین دعوا می‌توانند در صورت عدم رضایت از حکم، درخواست تجدید نظر کنند.

مدارک و موارد لازم برای تنظیم شکوائیه

جهت تنظیم شکوائیه و ثبت آن در دفاتر خدمات الکترونیکی قوه قضاییه، لازم است مدارک و مستنداتی را به همراه داشته باشید. به عنوان شاکی، باید اصلی و کپی شناسنامه و کارت ملی را خود یا وکیلتان ارائه دهد. در صورتی که متهم شناسایی شده باشد، اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی او نیز باید ارائه گردد. سپس شاکی باید در متن شکایت خود، به صورت دقیق و کامل موضوع شکایت را باز کرده و تاریخ و زمان وقوع جرم و همچنین محل آن با مشخصات متهم را ذکر کند.

همچنین شاکی باید مدارکی را که به اثبات وقوع جرم کمک می‌کند، به همراه شکایت خود ارائه دهد. این مدارک می‌تواند شامل شهادت شهود، گزارش پزشکی قانونی و سایر مدارک باشد. بعد از ثبت مدارک مورد نیاز برای شکایت کیفری در دفاتر خدمات قضایی، شاکی باید هزینه‌های مربوط به ثبت شکایت را پرداخت کند. با انجام این مراحل، شکوائیه یادشده به صورت قانونی تهیه و ثبت گردیده و شاکی باید منتظر رسیدگی به پرونده خود از طرف مرجع صالح باشد.

جمع‌بندی

سوال اصلی این بود که دعاوی کیفری چیست؟ این دعاوی به بررسی پرونده‌هایی می‌پردازد که به منظور رسیدگی به اعمالی که قانون آن‌ها را جرم شناخته و برای آن‌ها مجازات تعیین کرده است، مطرح می‌شوند. در این نوع دعاوی، شاکی یا نماینده قانونی او از مراجع قضایی درخواست می‌کند تا نسبت به رفتار فردی که مرتکب جرم شده است، اقدام قانونی صورت گیرد. هدف اصلی دعاوی کیفری حفظ نظم عمومی و تأمین امنیت جامعه از طریق مجازات متخلفان و جلوگیری از تکرار جرایم است.

مراحل رسیدگی به شکایت کیفری شامل ثبت شکوائیه، انجام تحقیقات مقدماتی، صدور قرار جلب به دادرسی، بررسی در دادگاه و صدور حکم نهایی است. شاکی باید مدارک لازم را برای تنظیم شکوائیه ارائه دهد و همچنین شرایط خاصی مانند اهلیت قانونی و رعایت مهلت‌های قانونی را مد نظر داشته باشد. با توجه به تنوع جرایم کیفری و تفاوت‌های موجود بین این نوع دعاوی و دعاوی حقوقی، استفاده از وکیل خبره در این زمینه برای شناخت دقیق مراحل و شرایط لازم برای شکایت کیفری می‌تواند به افراد کمک کند تا در فرآیند قانونی خود موفق‌تر عمل کنند.